De Sixtijnse Kapel is, als geheel, waarschijnlijk het meest opmerkelijke meesterwerk van de renaissancekunst. Het bevat enkele van de beroemdste schilderijen uit deze historische periode en Michelangelo's mooiste fresco's. Maar, afgezien van kunstgeschiedenis en erudiete overwegingen, is er een reden waarom je hierheen zou moeten komen. Het is een aanrader om de Sixtijnse kapel op te nemen in je reisplan.

Ook al bent je geen kunstkenner, zodra je deze grote kapel, zo groot als een kerk, binnenstapt, zal je onmiddellijk begrijpen waar het bij de Renaissance om gaat. Je hoeft alleen maar om je heen te kijken. We beloven je dat je je dankbaar en gelukkig zult voelen dat je getuige mocht zijn van deze machtige schoonheid.

De Sixtijnse Kapel heeft vele verhalen te vertellen, waarvan de meeste in verband staan met een kunstenaar die hier in totaal ongeveer 12 jaar heeft doorgebracht: de meester van de drie kunsten Michelangelo Buonarroti. Zijn genie, samen met zijn hardnekkige, trotse, taaie en rebelse temperament, is allemaal te zien op deze muren en het plafond, rijk aan kleuren, perfecte vormen, allegorische precisie en evenwicht.

Hoe de Sixtijnse Kapel te bezoeken

De kapel is toegankelijk vanuit de Vaticaanse Musea. Binnen is fotograferen is verboden, zelfs met je mobieltje. Ook verwacht men stilte, en vergeet niet je telefoon op mute te zetten. De openingstijden vallen samen met die van het Vaticaans Museum. Voor meer informatie, zie onze pagina.

Het maken van een meesterwerk

In het jaar 1471, toen de paus (Sisto IV) eindelijk terug was in Rome na de Franse ballingschap, besloot hij tot een groot aantal renovatiewerken, aangezien het pauselijk domein enigszins verlaten was terwijl de autoriteiten weg waren. Op de plaats waar vroeger de Cappella Magna (grote kapel) stond, wilde Sisto een nieuwe kapel bouwen, die zijn naam kreeg (‘Sistine’= ‘van Sisto’). In 1482 was de nieuwe kapel gereed, met fraaie muurschilderingen en decoraties van kunstenaars als Perugino, Botticelli en Ghirlandaio.

Op 9 augustus 1493 werd de eerste mis in de Sixtijnse Kapel gehouden ter ere van het feest van Maria Hemelvaart. Die ceremonie wijdde de Sixtijnse Kapel aan de Maagd Maria.

Sisto IV wordt herinnerd om zijn onstuimig en despotisch temperament, maar ook om zijn wijs financieel beleid en politieke hervormingen. Hij droeg in grote mate bij tot de verbetering van de levensomstandigheden in de stad. Hij was ook een visionaire en gulle mecenas, die talrijke kunstenaars financierde tijdens de schitterende periode van de Romeinse Renaissance.

De paus beschouwde Michelangelo als één van de grootste kunstenaars van die tijd. Hij wilde dat Michelangelo zijn grafmonument, dat absoluut enorm zou worden, zou bouwen. De kunstenaar ging naar de stad Carrara (waar de marmergrotten zich bevinden) en bleef ongeveer 8 maanden om nauwgezet de juiste stenen uit te kiezen. Toen hij terugkwam in Rome, ontdekte hij dat de paus het mausoleumproject terzijde had geschoven. De aandacht van de paus was verschoven naar de projecten van Bramante voor de renovatie van de Sint Pieters basiliek.

Dat was het begin van een woelige relatie. Toen Sisto IV hem vroeg het plafond van de kapel te schilderen, weigerde hij, zeggende dat hij beeldhouwer was en geen schilder. Michelangelo voegde er nog aan toe dat hij beter Raffaello had gevraagd om het werk te doen. De paus bleef aandringen (een daad waarvoor wij hem dankbaar moeten zijn!), maar Michelangelo, die toen nog in Florence woonde, was onbuigzaam. Aangezien zijn weigering een diplomatiek incident begon uit te lokken, werd hij uiteindelijk overtuigd om naar Rome te reizen en de titanische opdracht met tegenzin te aanvaarden.

Toen de werken begonnen, in 1508, bezocht de paus Michelangelo bijna dagelijks om de fresco's te controleren. Toch was de relatie tussen de twee nooit gemakkelijk. Niettemin kwamen het onbetwiste genie van de kunstenaar en de vooruitdenkende houding van de paus samen om één van de beste meesterwerken ooit door de mens gemaakt te produceren.

Voor de goede orde: een verkleind ontwerp van Sisto's grafmonument werd voltooid na de dood van de paus. Het bevindt zich in St. Pieter in Chains en bevat het verbazingwekkende standbeeld van Mozes. 

Wat is er te zien?

De Sixtijnse Kapel beeldt een soort ‘spirituele reis’ van de mensheid uit, beginnend bij de Schepping en eindigend met het Laatste Oordeel. Voordat we Michelangelo's enorme inspanningen kort beschrijven, vermelden we dat de kapel ook is versierd door kunstenaars als Ghirlandaio, Perugino, Botticelli en Pinturicchio.

Michelangelo's werk was nodig om het plafond te restaureren, dat oorspronkelijk was beschilderd als een sterrenhemel, maar zwaar beschadigd was door een grote scheur, als gevolg van structurele problemen.

De genesis

De hoofdpanelen van het plafond stellen scènes voor uit het Boek Genesis, de Schepping en de zondeval. Aan de zijkanten zijn de belangrijkste profeten te zien en de lunetten met scènes uit de geschiedenis van het Hebreeuwse volk.  In totaal zijn er meer dan 300 figuren. Een verbazingwekkend aantal, als men bedenkt dat Michelangelo in het begin werd gevraagd er slechts 12 te schilderen. 

‘De Schepping van Adam,’ waar God de vinger van de eerste mens aanraakt en hem de levensadem geeft, is één van de beroemdste fresco's ter wereld: hoe geweldig om het eindelijk voor je ogen te hebben! Hoe dichter de fresco's bij het altaar komen, hoe dramatischer ze worden, met de drie scènes van de schepping en het enorme schilderij van Jona, waarin al zijn goddelijke kracht tot uiting komt. 

Het laatste oordeel

Toen Michelangelo de muur van het altaar schilderde (tussen 1536 en 1541), was er meer dan 20 jaar verstreken sinds zijn eerste interventie in de kapel. Zijn kunst was geëvolueerd, meer gekweld geworden en meer gericht op spiritualiteit. De plundering van Rome in 1527, gepleegd door een groot aantal Spaanse en Lansquene troepen onder bevel van het Duitse Rijk, had de stad vernederd en op de knieën gedwongen. Het leger was verantwoordelijk voor daden van vandalisme, plundering en bovendien brachten zij ook nog een verschrikkelijke pest mee. Michelangelo was diep geschokt door wat er gebeurde en zijn kunst weerspiegelt al die verontruste gevoelens.

Op de één of andere manier kreeg de kunstenaar een tweede gedachte over de hele manier waarop hij de kunst tot dan toe had opgevat. In het Laatste Oordeel kunnen we deze kwelling duidelijk zien, want zelfs de figuren van de Beati zijn doodsbang, omdat de goddelijke gerechtigheid ondoorgrondelijk is. De rechter over het menselijk bestaan en gedrag is God alleen. Maar wacht: de menselijke gestalte en geest is verre van angstig. Zelfs als de mensen zich bewust zijn van hun zonden, staan zij heldhaftig tegenover het goddelijk gezag.

Als je het hele fresco bekijkt, zal je een ‘golf’ van beweging opmerken. Aan de rechterkant lijken alle figuren naar beneden te gaan, terwijl ze aan de linkerkant omhoog gaan. Het visuele effect is er één van een wervelwind, die zijn oorsprong vindt in het gebaar van de Heer, die bovenaan zit.

Het fresco werd geprezen, maar ook bekritiseerd om zijn naaktheid. Slechts enkele dagen voor Michelangelo's dood, in 1564, besloot een hoge commissie van de Vaticaanse kerk de naaktheid op het fresco te bedekken met geschilderde draperieën. De taak werd uitgevoerd door Daniele da Volterra, bijgenaamd Braghettone (wat betekent ‘iemand die een broek aantrekt’). Gelukkig voorkwam deze impopulaire en grotendeels bekritiseerde ingreep de sloop van de fresco's, veroorzaakt door de nieuwe regels van de kerk die ‘religieuze naaktheid’ in kunstwerken verbieden.

Michelangelo's genie en strijd

Het gewelf van de kapel heeft een totale oppervlakte van ongeveer 500 vierkante meter. De kunstenaar schilderde het in ongeveer 4 jaar, tussen 1508 en 1512, en (meestal) in zijn eentje. In sommige stadia huurde hij enkele assistenten in, maar al snel ontsloeg hij hen of gaf hen zeer elementaire taken, zoals het mengen van de kleuren, omdat hij niet tevreden was over hun vaardigheden. Michelangelo werkte op een stellage die hij zelf had ontworpen. Hij schilderde zowel in verticale als in horizontale positie. Hij beschrijft de werkomstandigheden als zeer zwaar, omdat hij voortdurend last had van rug- en nekpijn. Toch slaagde hij erin dit meesterwerk in een relatief korte tijdspanne te creëren.

Tegen de tijd dat hij aan het Laatste Oordeel begon te werken, in 1536, was de kunstenaar al zestig jaar oud. De taak was verschrikkelijk zwaar en er is een detail dat dat bevestigt op het fresco zelf. Net onder Jezus Christus staat de figuur van de heilige Bartholomeüs, een martelaar die werd gefolterd en levend gevild. Op het fresco houdt de heilige zijn huid vast. Maar het interessante feit is dat, volgens een aantal studies, de gelaatstrekken van de huid Michelangelo's zelfportret voorstellen, wat een manier is om te laten zien hoezeer zijn artistieke inspanningen hem langzaam verteerden.  

Tegen alle verwachtingen in heeft Michelangelo nog vele jaren van buitengewone creativiteit gekend en toen hij stierf, in 1564, werd hij gevierd met dezelfde eerbewijzen die aan een koning zijn voorbehouden. Hij is begraven in Florence, in de kerk van Santa Croce. Zijn stoffelijk overschot rust onder een monument, ontworpen door een andere grote kunstenaar uit die tijd, Vasari, en versierd met drie rouwbeelden die de drie kunsten voorstellen: beeldhouwkunst, architectuur en schilderkunst.

De kracht van zijn vaardigheden in het afbeelden van de menselijke figuur heeft zelfs geleid tot het bedenken van een nieuw Italiaans woord (terribilità), dat verwijst naar de ongelooflijk dramatische expressiviteit van zijn stijl, vooral duidelijk in bijvoorbeeld de gelaatstrekken van zijn beroemde Mozes.

Solemn Ceremonies

In de kapel vindt het Conclaaf plaats, de algemene vergadering van de kardinalen uit de hele wereld. Zij komen allen hierheen wanneer een nieuwe paus wordt gekozen. Terwijl de hoge geestelijken in de kapel zijn, mag er om redenen van geheimhouding niemand naar binnen of naar buiten. Ze zitten letterlijk opgesloten in de kapel, vandaar de naam ‘conclaaf,’ wat ‘met de sleutel’ betekent (cum clave).

De Sixtijnse Kapel is ook de plaats die wordt gekozen voor belangrijke gebeurtenissen op de pauselijke kalender. Er is een permanent koor dat muziek uitvoert die speciaal geschreven en genoteerd is met het oog op de kenmerken en afmetingen van de kapel. Het beroemdste koor is waarschijnlijk het Miserere van Gregorio Allegri.

Recente Restauratie

Ondanks bijna constant onderhoud en zorg, waren de fresco's na bijna vijf eeuwen bedekt met een dikke laag stof, waarvan een deel door milieuvervuiling was veroorzaakt. Ook vertoonden de gewelven kleine scheuren. Om de structurele problemen van de muren aan te pakken en de fresco's hun oorspronkelijke pracht en levendigheid terug te geven, was het noodzakelijk omvangrijke restauratiewerkzaamheden te plannen.

Deze grootscheepse ingreep, waarbij een groot aantal deskundigen betrokken was, die in 1980 begon en ongeveer 15 jaar in beslag nam, werd grotendeels gefinancierd door het Japanse televisienetwerk, dat de rechten behield om de beelden van de kapel tijdens en vlak na de ‘make over’ te vertonen. Deze restauratie, die algemeen wordt beschouwd als de meest gecompliceerde in de kunstgeschiedenis, bracht een verbazingwekkend en levendig kleurenschema aan het licht. Een leuk weetje: deze werken namen meer tijd in beslag dan de tijd die Michelangelo in totaal nodig had om de hele kapel te schilderen.

Sint Johannes Paulus II vierde de uiteindelijke opening met deze woorden:  ‘Het zou moeilijk zijn een meer welsprekend visueel commentaar op dit Bijbelse beeld te vinden dan de Sixtijnse Kapel, waarvan we nu in volle pracht kunnen genieten, dankzij de onlangs voltooide restauratiewerkzaamheden. Deze plaats is de gelovigen niet alleen dierbaar om de meesterwerken die er worden bewaard, maar ook om de rol die zij speelt in het leven van de Kerk.’