Vandaag dalen we ondergronds af, dwalend door ingewikkelde tunnels, gangen, begraaf- en vereringsplaatsen, tot aan de eindbestemming: de oorsprong van de kerk. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, waren de catacomben begraafplaatsen, die goed bekend waren bij de autoriteiten, en geen schuilplaatsen om aan vervolging te ontkomen. Bovendien lagen die plaatsen net buiten de stad, aan de kanten van de hoofdwegen die naar Rome leiden. Er zijn meer dan 50 catacomben in Rome, ondergronds kronkelend over de indrukwekkende lengte van ongeveer 150 kilometer.

Gemakkelijk toegankelijk, en regelmatig in het kadaster vermeld, boden de honderden kilometers catacomben geen veilige schuilplaats. Maar ze hadden een fundamentele functie, namelijk het geven van een behoorlijke begrafenis aan alle leden van de christelijke gemeenschap, van de adellijke tot de slaaf. De catacomben werden verrijkt met fresco's en een nieuwe symbologie, die erop gericht was het Nieuwe Testament door middel van beelden te onderwijzen. De christelijke gemeenschap kwam voor de eucharistieviering bijeen in particuliere huizen (en niet ondergronds), maar dat doet niets af aan de waarde van de catacomben, als één van de belangrijkste bewijzen van de godsdienstige vurigheid en het saamhorigheidsgevoel van de vroege christenen.

Zoals algemeen bekend is, hadden de christenen het niet gemakkelijk in het oude Rome. Hun God werd sterk tegengewerkt door het rijk. Dit is gemakkelijk te verklaren: de volgelingen van deze nieuwe godsdienst erkenden de keizer niet als de hoogste autoriteit op aarde. De geboden waren de weg die ze moesten volgen in alles wat geestelijk was, en eigenlijk moest hun hele leven gebaseerd zijn op het Nieuwe Testament. Dit werd, als gevaarlijk en revolutionair beschouwd.

Reistips

Elk catacombecomplex heeft zijn eigen openingstijden. Gewoonlijk zijn ze 's morgens en 's middags geopend, met een lunchpauze van ongeveer 3 uur.

Het is beter gemakkelijke schoenen of gympen te dragen. Op sommige plaatsen kan er enige moeilijkheid zijn voor mensen met beperkte mobiliteit. Helaas zijn de catacomben niet toegankelijk met rolstoelen of kinderwagens.

Omdat de tunnels ondergronds zijn, is er een opmerkelijk temperatuurverschil tussen de catacomben en het maaiveld. Zelfs 's zomers zul je merken dat het er ongelooflijk fris is (rond 15° C) en ook erg vochtig. Overweeg een licht jasje mee te nemen om tijdens het bezoek aan te trekken.   

Tickets

Wil je een van de vele Catacomben van Rome bezoeken? Dan is het aan te raden om van tevoren een ticket te kopen.

De oorsprong van de Catacomben

Rome had strenge wetten die verboden de doden binnen de stadsmuren te begraven. De begraafplaatsen werden meestal ondergronds uitgehakt, op specifieke plaatsen waar de tufsteen een betrekkelijk gemakkelijke uitgraving mogelijk maakte. De catacomben die je bezoekt waren oorspronkelijk, bestemd voor de urnen van de heidenen. De Romeinen verbrandden vroeger de lijken. De autoriteiten hadden een bijzondere manier om het aantal bewoners bij te houden. Voor elk sterfgeval moest een dinar aan een godheid betaald worden (wat eigenlijk een belasting was). Idem, voor elke geboorte moesten de ouders een dinar betalen (aan een andere godheid, aka een andere belasting). Op deze manier kon aan het eind van het jaar gemakkelijk geteld worden hoeveel mensen geboren waren en gestorven waren.

Christenen geloofden in de verrijzenis van de lichamen, dus gaven ze er de voorkeur aan het lichaam te balsemen, het met een linnen doek te omwikkelen en het dan te begraven. Plus, gezien het hoge gemeenschapsgevoel dat ze hadden, werd de begraafplaats een manier om de volgelingen van Christus bij elkaar te houden, ook na hun heengaan. Vanaf de 2e eeuw begonnen de christenen, mede dankzij vele landschenkingen, de reeds bestaande heidense begraafplaatsen, die overwegend alleen voor de leden van één familie gebruikt werden, te gebruiken en uit te breiden.  

Toen begonnen de catacomben zich serieus te ontwikkelen. Die plaatsen werden tot in de 5^e eeuw grotendeels gebruikt, maar werden nog tot in de 9^e eeuw n. Chr. in stand gehouden. Tijdens de vroege Middeleeuwen werd Rome regelmatig geplunderd door de Barbaren. Om te voorkomen dat de kostbare relikwieën van de heiligen gestolen zouden worden, werden ze door de paus naar het centrum van de stad verplaatst en later in verschillende kerken ondergebracht.

De catacomben zijn versierd met fresco's, zuilen en kleine kapelletjes. In de tunnels vind je die drie elementen:

- De loculus, een eenvoudige tombe van rechthoekige vorm

- Het arcosolium, een cluster graven met daarboven een met fresco's beschilderde boog, gebruikt door families.

- Het cubiculum, een kleine begrafenisruimte, vaak een privé kapel voor families of voor mensen van hetzelfde beroep.

De drie grootste complexen catacomben liggen aan de Via Appia.

De San Callisto Catacomben

Deze catacomben behoren tot de grootste van Rome, met zo'n 20 kilometer ondergrondse tunnels. Ze liggen in de buurt van het kerkje van de ‘Quo Vadis’. Toen hij Rome ontvluchtte om het martelaarschap te ontlopen, had Sint Petrus een visioen van Christus die naar Rome liep. Petrus vroeg ‘Domine, quo vadis?’ (Mijn Heer, waar gaat U heen?) Petrus begreep al gauw dat Christus hem wilde laten zien dat hij terug moest gaan naar Rome en zijn bestemming moest vervullen, ook al betekende dat marteling en dood onder ogen zien.

Toen de paus aan het begin van de 3e eeuw de diaken Callisto benoemde tot beheerder van het kerkhof, werd de plek de officiële begraafplaats van de Kerk. Tegenwoordig is deze plaats een bestemming voor pelgrims. Je vindt hier de graven van vele martelaren en 16 pausen. Cecilia, de beschermheilige van de muziek en martelares, ligt hier begraven. Haar tombe werd vereerd tot in de 9e eeuw, toen haar relikwieën naar de ter ere van haar gebouwde kerk werden gebracht.

Adres: Via Appia 110/126

Tourinfo en openingstijden: Maandag t/m zondag, 9-12 uur; 14-17 uur. Gesloten op woensdag, eerste kerstdag, Pasen, 1 januari en van half januari tot half februari (check de precieze data bij het reserveren).

De San Sebastiano Catacomben

Deze catacomben liggen in de Via Appia en zijn genoemd naar San Sebastiano, een legendarische figuur die diende als aanvoerder van de Praetoriaanse Garde (de persoonlijke bewakers van de keizer). Hij bekeerde veel mensen en hielp christenen die door keizer Diocletianus gevangen waren gezet. Toen de keizer hem ontdekte, werd hij veroordeeld om met pijlen doodgeschoten te worden. Wonder boven wonder overleefde hij het en ging terug naar de keizer, om zijn berisping te uiten over zijn gedrag ten opzichte van de christenen. Diocletianus beval zijn dood door geseling. Zijn lijk werd in het geheim naar deze begraafplaats gedragen.

De naam ‘catacombe’ zelf komt van deze bijzondere plek, van het Latijnse ‘ad catacumbas,’ letterlijk ‘bij de holten,’ waarmee de tufsteenmijnen van de streek bedoeld worden. De plek werd vanaf de eerste eeuw n. Chr. gebruikt voor heidense begrafenissen, en van de 3e tot de 5e eeuw als christelijke begraafplaats. De tunnels strekken zich uit over drie niveaus, voor een totale lengte van 12 kilometer. Sommige mausolea werden zelfs boven de grond opgetrokken. Het complex werd gebruikt voor vieringen ter ere van de heiligen Petrus en Paulus. Na zijn bekering bouwde ook keizer Constantijn hier een grote basiliek.

Adres: via Appia Antica, 136.

Tourinfo en openingstijden: Ma t/m za van 10.00 tot 16.30 uur. Zondagen en 1 januari gesloten. Ook de hele maand december gesloten.

De Praetextatus catacomben

De Praetextatus catacomben werden gesticht door een aristocratische Romeinse familie, die het land aan de kant van de weg Appia Antica bezat. Vanaf de tweede eeuw n.Chr. waren ze al gebruikt om leden van de senaat en van de keizerlijke familie te begraven. Later werd het een christelijke begraafplaats. Boven de grond stonden monumenten, heiligdommen en twee kerken. Het is al enkele eeuwen een bekende pelgrimsoord. De catacomben bevatten de graven van verschillende heiligen en martelaren. De tunnels vertonen enkele monumentale trekken, waaronder een brede zaal met marmeren zuilen, de spelunca magna genoemd en de cubicle van de coronatio, met vele fraaie fresco's.  

Verlaten en verwaarloosd, werd het complex aan het licht gebracht door Enrico de Rossi in het midden van de 19e eeuw. De Rossi was een archeoloog die zijn leven wijdde aan de studie van de catacomben. Ten tijde van de ontdekking waren de belangrijkste toegangstrappen naar de ondergrondse niveaus nog functioneel.

Adres: Via Appia Pignatelli, 11.

Tourinfo en openingstijden: Bezoeken alleen op afspraak

De catacomben  van Domitilla

Deze catacomben liggen aan de Via Ardeatina, in het zuidelijk deel van de stad. De catacomben van Domitilla zijn 17 kilometer lang en gebouwd op vier verschillende niveaus. Het complex omvat ook een kerk. Het is de begraafplaats van ongeveer 150.000 christenen. Ze zijn genoemd naar de heilige Domitilla, die behoorde tot de adellijke familie Gens Flavia. Ze werden vervolgd door keizer Domitianus.

Op een gegeven moment werden veel leden van de familie tot ballingschap veroordeeld. Ze schonken hun land aan de Kerk. Tot de opmerkelijkste graven behoren die van de Martelaren Nereo en Achilleo. In de Domitilla catacomben bevindt zich een ondergrondse basiliek (een kerk) die in de 4e eeuw n.Chr. gebouwd werd.

Adres: Via delle Sette Chiese, 282

Tourinfo en openingstijden: Maandag t/m zondag, 9.00-12.00 uur; 14.00-17.00 uur. Gesloten op dinsdag.

Vroeg Christendom: Edele vrouwen en martelaren

Oorspronkelijk werd de nieuwe religie omarmd door vrije mensen uit de lagere en middenklasse. De hogere klasse werd aanvankelijk buitengesloten, vooral omdat hoge ambten ook plichten inhielden die te maken hadden met de viering van sommige heidense godsdienstplichten, zoals openbare offers, die onverenigbaar waren met het christendom.  

Als mannen van hoge stand op de één of andere manier uitgesloten waren om de leer van Christus te volgen, gold dat niet voor vrouwen. In feite bekeerden veel adellijke vrouwen zich tot het christendom, wat leidde tot een sterk gevoel van universele broederschap met de andere leden van de cultus. Tegelijk werd er een boodschap van gelijkheid van man en vrouw overbracht. Op de één of andere manier leek dit in de oude Romeinse samenleving te ontbreken.

In het begin werden christenen aangezien voor joden en werden ze, net als de andere minderheden, getolereerd. De eerste botsing met de autoriteiten werd veroorzaakt door Nero, toen hij de christelijke gemeenschap ervan beschuldigde verantwoordelijk te zijn voor de brand die Rome in 64 AD teisterde. De brand was waarschijnlijk kwaadaardig, hij was noch door de christenen, noch door Nero veroorzaakt. De oorsprong ervan is nog steeds onzeker.

Vervolgingen en martelaarschap van de christenen begonnen onder Nero en gingen door tot het jaar 300 AD. Het eindigde allemaal met de bekering van keizer Constantijn, in het jaar 313 AD, toen hij de vrijheid van godsdienst afkondigde. In 380 n.Chr. besloot keizer Teodosio het christendom tot de officiële staatsgodsdienst te kiezen. Hij sloot de heidense tempels en verbood offers aan de goden, op straffe van de dood.

Van duisternis naar licht: de ontginning van de Catacomben

De Barbaren (vooral de Goten en de Longobarden) bestormden Italië verschillende keren tijdens de vroege Middeleeuwen. Rome was één van de belangrijkste bestemmingen voor rooftochten en plunderingen. Om veiligheidsredenen, zoals we al vermeld hebben, verplaatsten de pausen alle heilige relikwieën in de kerken van de stad.

Na verloop van tijd werden de catacomben, op drie na (waaronder die van San Sebastiano), volledig verwaarloosd en verlaten. Kleine aardverschuivingen en groeiende begroeiing versperden de toegang tot de begraafplaatsen volledig. De mensen verloren elk spoor ervan en tot aan het eind van de Middeleeuwen en daarna wist niemand de precieze plaats van de catacomben.

De archeologische exploratie begon in 1500 met Antonio Bosio, die ‘de Columbus van het onderaardse Rome’ genoemd werd, maar een systematische studie van de plaatsen vond pas plaats in de 19 eeuw, met Giovanni Battista de Rossi. Hij wordt beschouwd zzals de grondlegger van de christelijke archeologie.

Kunst in de Catacomben: Tussen een Nieuwe Symbologie en de Mysterie Cultussen

De vroegchristelijke kunst heeft sterke banden met de Romeinse kunst; schilderijen, beeldhouwwerken en fresco's werden immers gemaakt door kunstenaars en ambachtslieden die tot dezelfde, overwegend heidense, maatschappij behoorden. In stilistisch opzicht zijn er niet veel verschillen, maar het verandert allemaal als het gaat om de afgebeelde onderwerpen.

In de catacomben wordt de kunst een manier om het Nieuwe Testament te onderwijzen door steeds terugkerende beelden en symbolen. Eigenlijk is de hoge symbologie die in de catacomben gebruikt werd, later ook in kerken gebruikt. Veel van de afbeeldingen verbeelden scènes van verlossing en wonderen.

Jezus werd vaak afgebeeld als een vis. Dit maakte deel uit van de geheime code van de vroege christenen.  Het Griekse woord voor ‘vis’ is ICTUS (ΙΧΘΥΣ ), wat een acroniem was voor ‘Jezus Christus, Zoon van God, de Verlosser.’

De duif illustreert vrede in de hemel. Het anker is het symbool van de in het geloof gewortelde kracht en de pauw, die elk jaar zijn veren verwisselt, staat voor wedergeboorte. De feniks, de Arabische vogel waarvan men gelooft dat hij eeuwen na zijn dood uit zijn as weer tot leven komt, symboliseert de wederopstanding.

De palmboom is zowel verbonden met martelaarschap als met wederopstanding. In feite bloeit de plant wanneer het lijkt alsof hij al dood is, op dezelfde manier waarop een christen het martelaarschap onder ogen ziet en dan in de hemel compensatie krijgt. 

Sommige van de afbeeldingen zijn bewerkingen van heidense voorstellingen. Zo komt de Goede Herder (met een lam op zijn schouders, of met twee lammeren aan zijn zijde) voort uit een herinterpretatie van de god Hermes de Boodschapper of Mithra, die beide vaak met een schaap of lam werden afgebeeld.

De heidense godsdienst in het oude Rome was rechtstreeks afgeleid van de Griekse mythologie. In de eerste/tweede eeuw v.Chr. had het Rijk zich uitgestrekt tot aan de grenzen van de bekende wereld en kwamen er andere culten in de stad, vaak geïntroduceerd door legionairs die uit verre provincies kwamen. Meestal waren die culten een esoterische afleiding van de Griekse religie, maar ook rituelen die op andere godheden gebaseerd waren, zoals Mithra, een Perzische god. Om toegang te krijgen tot die ‘ mysterieuze culten’ moest de adept een zuiveringsritueel ondergaan (een soort doopsel). Daarna werd hij toegelaten om aan de rituelen deel te nemen. De cultus van Mithra werd vaak naast het christendom geplaatst. Mithra werd ook wel de ‘totale godheid’ genoemd en zijn mythologie zag Mithra als deel van een drie-eenheid, samen met de Zon en Saturnus. Bovendien werd hij vereerd op 25 december!

Kort nadat het christendom de officiële (en enige) godsdienst werd, werden de Mithra volgelingen vervolgd of bekeerd tot de nieuwe godsdienst, die veel trekken gemeen had met de oude cultus. Sommige van de plaatsen die gebruikt werden om Mithra te vereren, werden begraven en gebruikt als funderingen voor de nieuwe christelijke kerken. San Clemente bijvoorbeeld bezit twee niveaus onder de grond, één van de best bewaarde Mithraïsche vereringsplaatsen van het Italisch schiereiland.