Basiliek San Clemente

Op slechts enkele meters afstand van het Colosseum heb je de kans om een fascinerende reis door de geschiedenis te maken. De kerk van San Clemente, met zijn complexe ondergrondse lagen, is een echte ‘tijdmachine’ die je de gelegenheid biedt vele geheimen van de laatste 2000 jaar te ontdekken.

Sinds 300 jaar is de kerk een klooster van Ierse Dominicaanse broeders, die er in grote mate toe hebben bijgedragen dat enkele unieke overblijfselen uit een antiek verleden weer aan het licht zijn gekomen. Van de vele voorbeelden van ‘gelaagde’ gebedsplaatsen is dit waarschijnlijk de bekendste. In deze onderaardse zalen zijn ook de allereerste bewijzen van de vroege Italiaanse taal bewaard gebleven, in een inscriptie die iets heel anders laat zien dan de hoofse lexicale elegantie van het Latijn. We beginnen onze reis vanaf de bodem, meer dan 10 meter onder de grond, in een tijd dat de plaats nog niet eens aan Christus was gewijd. 

De Lagere Tempel en Romeinse Domus

Twee niveaus onder de grond, vinden we de goed bewaarde overblijfselen van een heidense tempel en ook een Romeins huis, een ‘domus.’ De laatste archeologische vondsten hebben bevestigd dat de basis van het terrein waarschijnlijk behoort tot het bovenplafond van een Romeins gebouw dat tijdens de grote brand van 64 na Christus werd verwoest. Dit gebied maakte deel uit van het landgoed van de grote Nero, waartoe ook de beroemde Domus Aurea behoorde, zijn particuliere en luxueuze residentie. Na Nero's dood werd zijn paleis afgebroken en werd het hele gebied gereorganiseerd. Een paar meter verderop besloot de nieuwe keizer één van de grootste arena's van de antieke wereld te bouwen (het Colosseum), terwijl de munt van het keizerrijk zich waarschijnlijk hier bevond. Vlak ernaast stond een privé- patriciërswoning, een domus. En de overblijfselen zijn duidelijk zichtbaar: je kunt enkele kamers zien, met fresco's op de muren en stucwerkversieringen op de plafonds.

Vanaf de derde eeuw kwam er een nieuwe cultus in Rome, die langzaam aanhangers kreeg. Het huis werd omgebouwd tot een tempel voor de nieuwe godsdienst, de Mithraïsche cultus. Mithra was een godheid die behoorde tot de Perzische traditie van de zogenaamde mysterie culten. De aanbidders waren uitsluitend mannen en er waren zeven niveaus van inwijding. De tempel, "mithreum" genoemd, is een grotachtige ruimte. Men geloofde dat Mithra uit een rots was geboren en dat hij zich, door de wil van Apollo, inzette voor de verlossing van de mensheid. In dit mithreum is een oud altaar te zien met een beeld van Mithra die een stier doodt. Honderd jaar later werd het christendom de officiële godsdienst van het keizerrijk. De tempel werd verlaten en het hele gebied werd de basis van een nieuwe kerk. 

De eerste kerk gewijd aan San Clemente

We moeten nu een niveau omhoog, om de verbazingwekkende overblijfselen van de eerste basiliek te betreden, een kerk gebouwd in de 5e eeuw na Christus ter ere van Clemente, die de derde paus in lijn was na Petrus, in de 2e eeuw. In die tijd werden de christenen nog actief vervolgd. Clemente werd veroordeeld tot dwangarbeid, verbannen naar de Krim, maar dat weerhield hem er niet van om zijn medegevangenen te blijven bekeren. Daarom werd hij ter dood veroordeeld: hij werd aan een anker gebonden en in de Zwarte Zee gegooid. 

De structuur van deze ondergrondse kerk wordt gekenmerkt door portieken en zuilengangen. Sommige van de bovenste delen zijn in de kerk erboven opgenomen. Deze basiliek is meer dan zeven eeuwen in gebruik geweest en draagt de erfenis van de artistieke en architectonische ontwikkeling gedurende de verschillende tijden. Zo kan je bijvoorbeeld een mozaïekvloer bewonderen die is gemaakt met vele kleine stukjes gekleurd marmer. Elk type marmer is afkomstig uit een ander deel van de landen die aan de Middellandse Zee liggen, als bewijs van de verspreiding van de christelijke godsdienst over de bekende wereld.

Op een muur is een uniek fresco van de Heilige Maria uit de 8e eeuw te zien. Eén van de kapellen is gewijd aan de uitvinder van het Cyrillische alfabet, de heilige Cyrillus. Zijn graftombe uit de 9e eeuw is nog goed bewaard gebleven, samen met een schilderij waarop de heilige is afgebeeld. 

De opgravingen zijn nog steeds aan de gang en blijven nieuwe en interessante herinneringen aan het verleden aan het licht brengen. Voor het behoud van deze site zijn sensoren aangebracht die de vochtigheidsgraad en de temperatuurschommelingen registreren. 

In de afgelopen jaren is een marmeren doopvont met een diameter van 4 meter ontdekt. Ook zijn er de overblijfselen van een sacristie die door de pausen werd gebruikt toen zij tijdens de vastentijd alle Romeinse basilieken bezochten. Toen Rome de onrustige barbaarse invasies meemaakte, vooral die van de Noormannen, was er instabiliteit op sociaal en politiek niveau. Sommige gedeelten van deze kerk werden omgevormd tot kerkhof. Je kunt zelfs enkele graven zien die in de muren zijn uitgehouwen. Het lange skelet dat in één van deze begraafplaatsen werd gevonden, behoorde waarschijnlijk toe aan een Noorman.

Deze oorlogvoerende legers arriveerden in Rome in 1084 op verzoek van paus Gregorius VII, die bevrijd wilde worden van de belegering door de Duitse troepen onder bevel van keizer Hendrik IV. Toen de Noormannen het keizerlijke leger hadden verslagen, plunderden zij de stad op grote schaal. Omdat zij zich toch al tot het Christendom hadden bekeerd, gebruikten zij deze plaats als begraafplaats.

De Bovenste Basiliek: Een Romaans juweel

Je bent nu op de begane grond en je vraagt je waarschijnlijk af waarom de tweede (en laatste) kerk "bovenop" de oudere werd gebouwd. Waarom hebben ze de eerste niet gewoon gerenoveerd? De reden is te vinden in de eigenaardige morfologie van het gebied. Dit is een dal tussen twee heuvels. In de loop der eeuwen werd het langzaam opgevuld met sedimenten. Eeuwen geleden bevond het maaiveld zich in de Romeinse domus waar je bezoek begon, twee niveaus lager.

In het jaar 1100 besloot paus Pascal II tot de herbouw van de kerk, die geleden had onder de plunderingen van de barbaren en waarschijnlijk grotendeels beschadigd was. De bovenbasiliek is een meesterwerk van christelijke kunst. Enkele van de meest waardevolle ‘stukken’ van de benedenkerk werden naar hier overgebracht. Pascal, een Benedictijner monnik, werd juist op deze plaats tot paus benoemd, in een tijd van bittere strijd tussen het pausdom en het keizerrijk, en de invloedrijkste families van de Romeinse aristocratie steunden steeds de ene of de andere partij, afhankelijk van hun politieke belangen. Pascal wilde een duidelijk teken geven dat de pauselijke macht (zowel geestelijk als wereldlijk) sterker was dan het Duitse Rijk, en daarom besloot hij vele kerken in Rome te renoveren. Zijn inspiratiebron waren de Benedictijner kloosters, plaatsen van gebed en bezinning.

San Clemente, met zijn strenge romaanse architectuur, later verrijkt met een barok tintje, is een krachtig voorbeeld van de idealen die de hoogste vertegenwoordigers van het christendom tijdens de Middeleeuwen naar voren brachten. 

Net buiten de kerk bevindt zich een portiek met vier zijden. De gevel en de klokkentoren werden in de 18e eeuw ontworpen door Carlo Stefano Fontana, de neef van Carlo Fontana (doopvont van Sint Pieter, paleis Montecitorio - huis van het parlement). 

De basiliek heeft drie schepen met oude zuilen. De vloer is in Cosmateske stijl. De Cosmati-meesters waren een Romeinse familie van marmerbewerkers die verschillende werkplaatsen in de stad hadden. Gedurende vier generaties, tussen de 7e en de 8e eeuw, werkten zij in vele kerken en maakten mozaïeken, beelden en decoraties.

Wat te zien in de kerk

Binnenin heeft de kerk drie schepen. De romaanse architectuur is gewijzigd met latere barokke versieringen. In het algemeen draagt de kerk de artistieke ‘tekenen’ van haar vele eeuwen bestaan. Onder de vele meesterwerken is dit iets wat je niet mag missen.

DE MOSAIEK VAN DE APSE - Dit verbluffende voorbeeld van mozaïek uit de Middeleeuwen is ongelooflijk goed bewaard gebleven. Het ontwerp is een metafoor voor de levengevende kracht van het Nieuwe Testament. In het midden bevindt zich een gekruisigde Jezus, tussen de heilige Maria en Johannes de Evangelist. Het hele tafereel wordt gedomineerd door spiralen van uitlopende wijnranken: de boodschap van het Evangelie heeft de kracht om de Kerk weer tot leven te brengen en het is het offer van Christus dat dit mogelijk heeft gemaakt. De duiven rond Christus symboliseren de twaalf apostelen. De stijl van dit glanzende mozaïek heeft iets gemeen met de artistieke smaak van het meer oude Romeinse mozaïek, vooral in de fantasierijke manier waarop kleine details zijn weergegeven, zoals de bloemen die de wijnranken sieren. 

HET SCHOLA CANTORUM - Sinds het begin van de Romeinse liturgie maakten gewijde hymnen deel uit van de vieringen. De psalmist en de zangers werden in een voorhof geplaatst, die aan het einde van het middenschip van de kerk werd opgericht. De psalmisten zongen met name het eerste vers van de psalmen. De parochianen antwoordden met het andere deel. De Schola Cantorum die je hier ziet, werd gemaakt met behulp van vele fragmenten van de veel oudere die in de benedenbasiliek was geplaatst.  

Aan het begin van het eerste linker schip bevindt zich een kapel, gewijd aan de H. Catharina van Alexandrië, versierd met fresco's van de kunstenaars Masolino da Panicale en Masaccio.

Latijn vs Italiaans: de Heilige tegen de Prefect

Verborgen in de frisse en kunstmatig verlichte zalen van de eerste basiliek, bevindt zich een fresco dat niet alleen een verhaal vertelt, maar het is ook het eerste ‘document’ waarin een vroege versie van de Italiaanse taal wordt gebruikt. In de 5e eeuw, toen de eerste kerk werd gebouwd, was Latijn de officiële taal van het keizerrijk en vervolgens van de pauselijke staat. Het Italiaans werd alleen gesproken door gewone burgers en kwam in geen enkele officiële inscriptie voor en werd ook niet gesproken tijdens officiële plechtigheden of evenementen. 

Het fresco, Giudizio Particolare (Bijzonder oordeel) genaamd, vertelt de legende over een episode uit het leven van de heilige Clemente. De vrouw van Sisinno, de prefect van Rome, was in het geheim christen. Op een dag volgde haar man haar, samen met enkele van zijn slaven. Hij ontdekte dat de vrouw een mis bijwoonde die werd opgedragen door Clemente. Hij was woedend en beval zijn slaven Clemente gevangen te nemen. Door goddelijke interventie werden hij en zijn slaven tijdelijk verblind. Zij verwarden de paus met één van de zuilen in de zaal. Zij vonden het natuurlijk erg moeilijk om die te verplaatsen en mee te nemen. In de inscriptie spoort Sisinno zijn dienaren aan om de ‘paus’ te vangen, waarbij hij een zeer kleurrijke uitdrukking gebruikt, die in het Italiaans is geschreven. In hetzelfde fresco staan enkele woorden in het Latijn, toegeschreven aan Clemente.

Het gebruik van de twee talen was om het verschillende culturele niveau te laten zien van Clemente, die Latijn sprak, en Sisinno, die zich alleen kon uitdrukken in een taal van een lager niveau en bovendien scheldwoorden gebruikte! Het Italiaans, met zijn grammatica, syntaxis en lexicale complexiteit, werd pas volledig ontwikkeld rond de 13e eeuw. In het begin werd de Italiaanse taal ‘Volgare’ genoemd, wat betekent ‘behorend tot het gewone volk.’ Er zij op gewezen dat het bijvoeglijk naamwoord ‘volgare’ (vulgair) in het Italiaans een duidelijk negatieve connotatie heeft in de huidige taal.

Reistips en hoe kom je er?

De kerk is geopend van maandag tot zaterdag op de volgende uren: 09.00-12.30 en 15.00 -18.00 uur. Op zondagen en op feestdagen is het open van 12.00 tot 18.00 uur. Zoals in elke kerk in Rome mag je niet binnengaan met blote schouders of korte broek. Ook is het raadzaam je telefoon uit te zetten als je binnen bent. De hele kerk, ook de benedenverdiepingen, is uitgerust met een videobewakingssysteem, voor de veiligheid van de pelgrims en de bezoekers. Het is verboden om foto's of video's te maken in de archeologische zone.

Vanwege de beperkingen en protocollen van Covid-19 is het noodzakelijk om je bezoek aan de kerk van tevoren te reserveren, zodat je zeker bent dat je kunt komen op de datum en tijd dat je san Clemente wilt bezoeken. Je kunt de prijzen en beschikbaarheid op deze pagina hier controleren.

Je kan hier aankomen met de metro, metrolijn B (metrohalte Colosseo) en ongeveer 10 minuten lopen op de weg die Via San Giovanni in Laterano heet. Vanaf de Sint Pieter kan je bus 571 nemen en uitstappen bij de tweede halte na het Colosseum. Als je vanaf het Venetië-plein komt, kan je bus 85 of 850 nemen voor 5 haltes en dan kom je ongeveer 50 meter van de ingang van de kerk aan. Het adres van San Clemente is Via Labicana 95.